Pacjenci po pomyślnym zakończeniu leczenia onkologicznego przez wiele lat pozostają w grupie podwyższonego ryzyka, a w przypadku niektórych nowotworów złośliwych nawet przez całe życie. Ryzyko wznowy nowotworu złośliwego zależne jest od wielu czynników. Pacjenci, którzy zakończyli proces leczenia, powinni zwrócić szczególną uwagę na wtórną profilaktykę nowotworową, a udowodniony związek pomiędzy składnikami diety a występowaniem chorób nowotworowych wykorzystać do modyfikacji trybu życia. Chemoprewencja to stosowanie substancji pochodzenia naturalnego w celu opóźnienia lub zahamowania procesu kancerogenezy. W ostatnich dziesięcioleciach odkryto i opisano kilkaset związków o działaniu chemoprewencyjnym. Podstawową zaletą tych związków jest brak toksycznego działania w stosunku do prawidłowych komórek, co czyni je niezwykle obiecującymi związkami bioaktywnymi, mogącymi znaleźć zastosowanie w profilaktyce i leczeniu chorób nowotworowych.
Więc chodź, pomaluj mój świat…
W codziennej diecie nie powinno zabraknąć warzyw i owoców reprezentujących wszystkie grupy związków antyoksydacyjnych. Najprościej rozróżnić je kolorami i jeść przynajmniej 5 porcji warzyw i owoców, czerpiąc z każdej z grup kolorystycznych. Taka dieta zapewni różnorodność niezbędnych w profilaktyce nowotworowej witamin antyoksydacyjnych.
Czerwona à Pomidory, truskawki, papryka czerwona, buraki, owoc granatu
Żółto à pomarańczowa Pomarańcze, banany, marchew, brzoskwinie,
Zielona à Szpinak, sałata, brokuły, brukselka, kiwi, rzeżucha, ogórek, szparagi
Biała à Cebula, por, czosnek, cykoria, kapusta pekińska
Fioletowa à Aronia, czarne porzeczki, ciemne winogrona, jeżyny, jagody
Natomiast w warzywach krzyżowych, znajdziemy błonnik, karotenoidy, foliany, selen, kumaryny, indole, askorbinian, chlorofil, katechiny, flawony, izoflawony, flawanony, flawonole, antocyjany, fitoestrogeny, witaminy: A, C, E. Zawierają one również wtórne metabolity roślin: indole, glukozynolany czy izotiocyjaniny. Ich antykancerogenna aktywność polega na pobudzaniu syntezy enzymów II fazy detoksykacji, czyli enzymów odpowiedzialnych za odtruwanie organizmu przez wydalanie substancji rakotwórczych.
UWAGA!
Większość badań wykazuje zmniejszenie ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe wraz ze zwiększeniem spożycia warzyw. Już przy dziennym spożyciu 50 g warzyw niskoskrobiowych ryzyko zachorowania na nowotwory jamy ustnej, gardła i krtani obniża się o 28%! Natomiast przy spożyciu 100 g owoców obserwowany spadek ryzyka zachorowań na raka wyniósł 18%, a przy spożyciu 50 g owoców cytrusowych ryzyko obniżało się o 24%!
Niedobór witamin o działaniu antyoksydacyjnym wpływa na rozwój nowotworów i w znacznej mierze przyczynia się do zahamowania procesów oksydacyjnych. Wyniki badań wskazują, że osoby spożywające więcej warzyw i owoców będących bogatym źródłem antyoksydantów, mogą być obciążone mniejszym ryzykiem raka piersi.
Jak już mówimy o owocach…
W badaniach wykazano immunomodulujące, antyoksydacyjne i przeciwzapalne działanie substancji aktywnych zawartych w jagodach goji Lycium Barbarom. Badania w modelach wykazały, że w surowicy pacjentów, którym podawano polisacharyd wyizolowany z jagód goji, odnotowano blisko 9,9% wzrost poziomu aktywności enzymu peroksydazy glutationowej oraz 8,4% wzrost poziomu stężenia dysmutazy ponadtlenkowej, a enzymy te stanowią główny element tzw. „pierwszej linii obrony” komórek przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Substancje aktywne wyizolowane z owoców Lycium Barbarom, ze względu na swoje udokumentowane właściwości antynowotworowe, powoli stają się cennym narzędziem w spomaganiu leczenia pacjentów cierpiących na raka gruczołupiersiowego.
Jakie składniki są dla nas kluczowe?
Badania dowodzą, że substancje przeciwutleniające (antyoksydanty) redukują ryzyko rozwoju raka piersi. Głównymi przeciwutleniaczami są: witamina C, α-tokoferol (witamina E), β-karoten (witamina A), selen, rosweratrol, likopen i polifenole [38,46,48].
- Witamina C – duże dawki mogą wspomagać naturalną odporność na nowotwory. Ponadto witamina ta jest pomocna w odbudowie chorej komórki, jak również sprzyja zwiększeniu aktywności leukocytów. Witamina C odgrywa rolę w zapobieganiu chorobie nowotworowej, na tyle wzmacnia organizm, że potrafi on walczyć, zwłaszcza w początkowym stadium choroby. Kwas askorbinowy działa jeszcze skuteczniej, jeżeli podaje się go z witaminą P (rutyna) i PP (niacyna), działając blokująco na związki azotowe. Do najlepszych źródeł witaminy C należą: natka pietruszki, papryka czerwona, brukselka, brokuły, kalafior, owoce cytrusowe, owoc dzikiej róży, czarne porzeczki;
- Witamina E znajduje się w ziarnach zbóż, zielonych warzywach liściastych, zielonym groszku, kukurydzy, oleju z kiełków pszenicy i kukurydzy. Jest odporna na działanie podwyższonej temperatury i światła. Odgrywa rolę w stabilizacji błon komórkowych i jest wewnątrzkomórkowym antyoksydantem;
- β-karoten – jest prekursorem witaminy A, zawarty jest w roślinach o barwie żółtej, zielonej i pomarańczowej, a także w tranie, wątrobie, śmietanie i maśle;
- Selen – znajduje się jest w nieoczyszczonej soli morskiej, wątrobie cielęcej i wołowej, drożdżach, czosnku, kukurydzy. Jego przyswajanie zwiększa obecność witamin E, A i C. Jest składnikiem peroksydazy glutationowej, jako antyoksydant działa wspólnie z witaminą E;
- Rosweratrol występuje w winogronach, orzechach i czerwonym winie;
- Likopen – znajduje się głownie w pomidorach;
- Polifenole – hamującą procesy nitrozylacji, zawarte są w zielonej herbacie i owocu granatu.
| Związek (polifenole) | Występowanie |
| Kwasy fenolowe | Kawa, jabłka, wiśnie, brzoskwinie, gruszki białe winogrona, oliwki, kapusta, pomidory, szparagi, zboża, jagody, jeżyny, maliny, borówka czernica, orzechy włoskie |
| Flawonoidy | Seler, czerwona papryka, seler, pietruszka, cebula, brokuł, pomarańcze, grejpfruty, owoce czarnego bzu, aronia, truskawki, czarna porzeczka, czarowne wino, gorzka czekolada, herbata |
| Terpenoidy | Koper włoski, szałwia, melisa, kolendra, marchew, burak, szpinak, buraki, warzywa strączkowe |
| Związki azotowe | Krzyżowe: kapusta, brukselka, kalafior, brokuł, ale też rzodkiewka, rzepa, rzeżucha, jarmuż, rukola, gorczyca, chrzan |
Produkty pełnoziarniste są nieocenione pod względem wartości odżywczych, witamin, błonnika pokarmowego oraz składników mineralnych. Są bogate w witaminę E, witaminy z grupy B oraz selen, cynk, miedź, żelazo, magnez i fosfor. Jeśli więc wybieramy pieczywo, niech będzie to prawdziwe pieczywo razowe, najlepiej żytnie na zakwasie – dmuchane buły należy bezwarunkowo odstawić! Zamiast chleba – kasze, płatki owsiane lub jaglane. Właśnie takie produkty powinny stanowić podstawę diety.
A co z mięsem?
Nie da się ukryć, że wegetarianie mają wyższy poziom b-karotenu we krwi niż osoby spożywające mięso, równocześnie statystycznie spożywają więcej produktów bogatych w witaminę C, b-karoten, indole, fitoestrogeny, lignany i błonnik, niż osoby, których dieta uwzględnia produkty pochodzenia zwierzęcego. Mięso bogate jest w NKT, żelazo i związki powstające podczas procesu przetwarzania mięsa, w tym węglowodory aromatyczne i heterocykliczne aminy. Te ostatnie posiadają silne właściwości mutagenne i powstają pod wpływem wysokiej temperatury, zwłaszcza podczas smażenia. Najwięcej związków HCA (heterocykliczne aminy aromatyczne) występuje w smażonym bekonie. Można więc stwierdzić jednoznacznie, iż rezygnacja z mięsa może być istotnym czynnikiem prozdrowotnym. Jeśli jednak jesteśmy absolutnymi mięsożercami, możemy tydzień podzielić na dni mięsne i bezmięsne np. w proporcji 4:3 lub 5:2. Bezwzględnie należy unikać przetworów mięsnych jak kiełbasy, kabanosy, wędliny. Dlaczego? Mięso przetworzone zazwyczaj zawiera również duże ilości soli i azotynów, które w naszym ciele przekształcają się do kancerogennych nitrozamin.
Korzystny wpływ spożycia ryb na spadek zachorowań na nowotwory jelita grubego wykazano w europejskim badaniu epidemiologicznym, obejmującym prawie 500 000 kobiet i mężczyzn z 10 krajów Europy. Jednak nie możemy pozostać obojętni na doniesienia naukowe mówiące o całej masie szkodliwych substancji zawartych w mięsie ryb takich jak PCB (Polichlorowane Bifenyle). Źródłem kwasów omega – 3 powinny być więc tłuszcze roślinne, najlepiej ekologicznego pochodzenia.
W prewencji nowotworowej istotne jest również ograniczenie spożycia soli kuchennej W społeczeństwie polskim obserwuje się ponadnormatywne spożycie soli. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca ograniczenie dziennego spożycia sodu do mniej niż 2 g, co odpowiada 5 g soli kuchennej. Dotyczy to zarówno soli zawartej w gotowych produktach spożywczych (wędlinach, pieczywie, serach, przetworach, daniach w proszku itp.), jak i soli używanej do doprawiania potraw, które sami przygotowujemy. Dzienne spożycie soli kuchennej w Polsce wynosi aż 13 g, co ponad dwukrotnie przewyższa dopuszczalną normę.
Przemyśl suplementacje…
Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy brak dowodów na zmniejszanie ryzyka zachorowania na nowotwory poprzez stosowanie suplementów diety. Co więcej, duże dawki niektórych składników odżywczych dostarczanych w postaci suplementów mogą być niebezpieczne i przynieść odwrotny efekt do zamierzonego! Dlatego zaleca się dostarczanie do organizmu wszelkich substancji odżywczych, witamin i minerałów w naturalnej postaci, poprzez zdrową i dobrze zbilansowaną dietę.
Co z tym bobem czyli fitoestrogeny – czy jest się czego bać?
Fitoestrogeny to związki roślinne, których cechą charakterystyczną jest podobieństwo pod względem struktury chemicznej do estrogenów i zarazem powinowactwo do receptorów estrogenowych. Należy podkreślić, że w porównaniu z 17β-estradiolu posiadają one słabą aktywność estrogenową, mogą również powodować efekt antyestorgenowy w organizmie człowieka, co może być wykorzystane w profilaktyce oraz leczeniu chorób hormonozależnych, w tym niektórych nowotworów. Fitoestrogeny mogą jako selektywne modulatory receptorów estrogenowych odgrywać znaczącą rolę w chemioprewencji schorzeń nowotworowych, między innymi nowotworu piersi i prostaty.
| Fitoestrogeny | Występowanie |
| Izoflawony (Genisteina) | Strączki: groch, fasola, soczewica, bób |
| Ligniny | Len, produkty pełnoziarniste, orzechy, nasiona słonecznika i sezamu, oliwa, truskawki, szczypior |
| Stilbeny | Czerwone wino, winogrona, owoce jagodowe, morwa, orzeszki ziemne |
| Kumestany | Kiełki, pędy gliceryny, szpinak |
Dowody epidemiologiczne ukazują, że rak piersi występuje czterokrotnie rzadziej u Azjatek niż u kobiet w krajach zachodnich. Oczywiście, może to być w pewnym stopniu sprawa genetyki, ale dalsze badania sugerują, że czynniki żywieniowe mają tu ogromną rolę. Kobiety, które wyjechały z Azji do krajów zachodnich, nie były już tak odporne na raka piersi, jak te mieszkające w Azji. Wydaje się, że największe znaczenie w prewencji nowotworów ma genisteina. Spełnia ona bardzo ważne funkcje fizjologiczne (receptory estrogenów, kinazy tyrozynowe, topoizomerazy). Uważa się, że genisteina ma bezpośredni wpływ na hamowanie rozwijania się nowotworów, a także pośrednio hamuje powstawanie nowych naczyń krwionośnych, a tym samym powoduje obumieranie komórek nowotworowych z powodu braku tlenu i substancji odżywczych. Badania kliniczne wskazują, że fitoestrogeny również mogą zapobiegać rozwojowi raka prostaty i endometrium. Przez wzgląd na wątpliwe pochodzenie soi i jej przetworów nie zaleca się jej spożycia, natomiast pozostałe rośliny strączkowe wręcz muszą pojawić się w codziennej diecie!
Pomarańczowa gorączka!
Istotne dla ochrony przed chorobami nowotworowymi mogą być również karotenoidy, rozpuszczalne w tłuszczach barwinki roślinne. Cennym źródłem pokarmowym tej grupy bioaktywnych składników pokarmowych są przede wszystkim żółte, pomarańczowe i zielone warzywa i owoce, między innymi marchew, pomidory, czerwona papryka, dynia, szpinak, kapusta włoska, melon.
| Karotenoidy | Występowanie |
| Β-karoten | Marchew, dynia, papryka czerwona, pomidor, szpinak, sałata, brokuł, słodkie ziemniaki, melon, pomarańcza |
| Β-kryptoksantyna | Czerwona słodka papryka, owoce cytrysowe |
| Likopen | Pomidory, arbuzy, różowe i czerwone grejpfruty |
UWAŻAJ!
Nowotwór piersi jest jednym z nowotworów, którego występowanie jest łączone z zawartością akryloamidu w diecie, wstępne wyniki badań potwierdzają występującą zależność. Głównym źródłem akryloamidu w diecie są produkty wysoko węglowodanowe poddane obróbce termicznej, takiej jak smażenie, pieczenie, itp. Do produktów zawierających duże ilości akryloamidu zaliczają się przede wszystkim produkty uzyskane z ziemniaków, takie jak frytki, chipsy, a także przetwory zbożowe jak chleb, płatki śniadaniowe.
O innych zanieczyszczeniach dowiesz się z prezentacji zamieszczonej na stronie
Bibliografia:
- International Agency for Research on Cancer. Globocan. IARC, Lyon 2008.
- Manfredi S., Benhamiche A. Population-Based Study of Factors Influencing Occurrence and Prognosis of Local Recurrence after Surgery for Rectal Cancer. British Journal of Surgery 2001; 88(9): 1221–1227.
- Office for National Statistics (ONS). Statistical Bulletin: Cancer survival in England: Patients diagnosed 2005–2009 and followed up to 2010–2011.
- Coleman M.P. i wsp. Research commissioned by Cancer Research UK. London School of Hygiene and Tropical Medicine 2010.
- American Institute for Cancer Research, World Cancer Research Found (2007): Food, nutrition, physical activity, and the prevention of cancer: a global perspective. World Cancer Research Found, Washington 2007.
- Norat T., Bingham S., Ferrari P. i wsp. Meat, fish, and colorectal cancer risk: the European Prospective Investigation into cancer and nutrition. Journal of the National Cancer Institute 2005; 97: 906–916.
- Czerwiecki L. Współczesne poglądy na rolę przeciwutleniaczy roślinnych w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. PZH 2009; 60: 201–206.
- Zatoński W (red). Europejski kodeks walki z rakiem (2003). Centrum Onkologii – Instytut, Warszawa 2009.
- World Cancer Research Fund/American Institute for Cancer Research. Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of Cancer: a Global Perspective. AICR, Washington 2007.
- Tomczyk J, Olejnik A. Sulforafan – potencjalny czynnik w prewencji i terapii chorób nowotworowych. Post Hig Med Dosw 2010, 64: 590-603. 4. Link A, Balaguer F, Goel A. Cancer chemoprevention by dietary polyphenols: Promising role for epigenetics. Biochem Pharmacol 2010, 80: 1771-1792.
- Kwiatkowska E, Bawa S. Znaczenie substancji uznanych za antyodżywcze w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Medycyna Rodzinna 2007, 2: 36-40.
- Sosińska E, Obiedziński MW. Badania nad bioaktywnymi glukozynolanami w wybranych odmianach warzyw krzyżowych techniką HPLC. Żywn Nauk Technol Jakość 2007, 5 (54): 129-136.
Anna Załubska – dietetyk, promotorka zdrowego stylu życia. Od lat związana z Polskim Towarzystwem Dietetyki oraz Stowarzyszeniem Osób z Celiakią. Prowadzi własny gabinet oraz współpracuje z licznymi placówkami m.in. Fundacja „Instytut Medycyny Integracyjnej” oraz Centrum Psychoonkologii UNICORN.
Inicjatorka i współorganizatorka licznych imprez na rzecz zdrowia m.in. piknik „Apetyt na zdrowie”, cykliczne spotkania: Niepołomice – miejsce kobiet, Zamkowe Forum Kobiet oraz Dni Rodziny. Autorka licznych artykułów i publikacji dostępnych m.in. na łamach wp.pl i lokalnych gazet. Prowadzi liczne warsztaty i wykłady. Nieustannie podnosi swoje kwalifikacje uczestnicząc w konferencjach i szkoleniach również z zakresu medycyny naturalnej i alternatywnych metod leczenia. Obecnie doktorantka na Wydziale Technologii Żywności UR Kraków. Interesują ją szczególnie nowoczesne metody kształcenia w edukacji zdrowotnej, psychodietetyka i najnowsze trendy w żywieniu. Z biegam czasu podczas pracy z pacjentem najważniejsze stało się promowanie idei świadomego odżywiania oraz w jaki sposób to, co jemy, ma wpływ na zdrowie, wygląd i codzienne samopoczucie.